KÝ SINH TRÙNG TRÊN LINH TRƯỞNG ĐƯỢC NUÔI NHỐT

KÝ SINH TRÙNG TRÊN LINH TRƯỞNG ĐƯỢC NUÔI NHỐT

Bùi Khánh Linh – Bộ môn Ký sinh trùng (tổng hợp)

Các loài linh trưởng được nuôi bao gồm các loài Bán Hầu (vượn cáo, bé bụi), các loài linh trưởng Tân Thế Giới (callitrichids: ví dụ: khỉ đuôi sóc, khỉ sư tử vàng; cebids: khỉ đêm, skhỉ sóc, khỉ mũ, khỉ nhện), các loài linh trưởng Cựu Thế Giới (cercopithecids: khỉ Vervet, khỉ Guenon, khỉ Macaque, khỉ đầu chó; colobids: khỉ Colobus đen trắng, voọc), các loài vượn (vượn Gibbon, vượn mực), và những loài vượn lớn (tinh tinh lùn, tinh tinh, đười ươi và khỉ đột). KÝ SINH TRÙNG CỦA BÁN HẦU

Bệnh	Tác nhân	Vị trí ký sinh	Truyền lây	Chẩn đoán	Điều trị và kiểm soát
Bệnh giun dạ dày	Physaloptera	Dạ dày	Đường miệng, vật chủ trung gian: gián	Phù nổi, lặp lại	Levamisole, 2.5 mg/kg po q 24 h 14 d Fenbendazole, 50 mg/kg po q 24 h  3 d Kiểm soát sâu bọ
Bệnh Hydatid	Echinococcus, Taenia	Cơ, nội tạng, các khoang của cơ thể (vật chủ ngõ cụt)	Vật chủ thuộc họ Chó, nuốt phải trứng sán trong phân	X-quang, siêu âm, chọc hút	Chọc hút nang Phẫu thuật loại bỏ Ngăn ngừa tiếp xúc với phân động vật họ Chó
Toxoplasmosis	Toxoplasma gondii	Toàn thân, nhiều cơ quan nội tạng, hệ thống thần kinh	Nốt phải trứng trừ phân mèo	Huyết thanh học, dịch não tủy, xét nghiệm mô bệnh học	Sử dụng Sulfas Chăm sóc hỗ trợ Ngăn ngừa tiếp xúc với phân mèo
Filariasis (Bệnh giun chỉ bạch huyết)	Dipetalonema (giả định)	Máu ngoại vi	Vết cắn của muỗi	Phết máu	Kiểm soát côn trùng Kế hoạch điều trị tùy thuộc vào chó hoặc con người
Ấu trùng di hành đến não	Baylisascaris procyonis	Não, vượn cáo (lemur) là vật chủ bất thường	Nuốt phải trứng từ phân chồn	Thông thường khi mổ khám mô não sau khi con vật chết	Ivermectin liều 0,2–0,4 mg/kg q7d  đã được thử nghiệm Chăm sóc hỗ trợ Ngăn chặn chồn tiếp cận vào những khu nuôi linh trưởng
Bệnh do giun tròn đường tiêu hóa	Strongylus, Strongyloides, Gongylonema, Trichuris, oxyurids, ascarids, Enterobius	Đường tiêu hóa	Nuốt phải trứng (trực tiếp phân – miệng)	Phù nổi phân	Ivermectin, 0.2–0.4 mg/kg sc, im, hoặc po Thiabendazole, 50 mg/kg po Pyrantel, 5–10 mg/kg po q 24 h x 3d Fenbendazole, 50 mg/kg po q 24 h x 8d Tất cả những phác đồ có thể cần phải được lặp lại trong một khoảng thời gian
Bệnh do đơn bào	Balantidium coli, Giardia sp, Entamoeba sp, Cryptosporidia sp.	Đường tiêu hóa	Tế bào học phân trực tiếp, nhuộm trichrome, kit test Giardia thương mại		Metronidazole, 25 mg/kg po q 24 h x 7d Paromomycin, 15 mg/kg po q 12 h x 7d Không có phương pháp điều trị trực tiếp cho Cryptosporidia

  KÝ SINH TRÙNG CỦA KHỈ VÀ VƯỢN

Bệnh	Tác nhân	Vị trí ký sinh	Truyền lây	Chẩn đoán	Điều trị và kiểm soát
Strongyloidiasis (Bệnh giun lươn)	Strongyloides sp.	Đường tiêu hóa	Trứng trong phân, vòng đời trực tiếp	Phù nổi phân	Vệ sinh Thuốc tẩy giun sán: thiabendazole, 50 mg/kg po q 24 h x 2 d, lặp lại sau 21 d; ivermectin, 0.2–0.4 mg/kg po, lặp lại sau 14–21 d; levamisole, 10 mg/kg po, lặp lại nếu cần thiết
Pinworms (Bệnh giun kim)	Enterobius vermicularis	Ruột kết	Trực tiếp, trứng phân bố trong không khí và bụi, qua phân/miệng	Phù nổi phân, dùng băng keo trong để thu mẫu swab hậu môn và quanh hậu môn	Ivermectin, 0.2–0.4 mg/kg po, lặp lại sau 14–21 d; piperazine, 605 mg/kg po q 24 h x 10 d; pyrantel pamoate, một liều 11 mg/kg po, có thể lặp lại nếu cần thiết
Trichuris (Bệnh giun tóc)	Trichuris trichiura	Đường tiêu hóa	Vòng đời trực tiếp, phân/miệng	Phù nổi phân	Vệ sinh Levamisole, 10 mg/kg po, lặp lại nếu cần thiết; ivermectin, 0.2–0.4 g/kg po, lặp lại sau 14–21 d
Oesophagostomiasis (Bệnh giun kết hạt)	Oesophagostomum sp.	Ruột kết	Vòng đời trực tiếp, ấu trùng nở trong phân sau 48h, ấu trùng sau khi được ăn phải sẽ xâm nhập vào thành ruột kết	Phù nổi phân	Sử dụng các thuốc tẩy giun sán như trên Vệ sinh
Trichospirura leptosoma	Trichospirura leptosoma	Tụy	Gián tiếp, qua gián	Phương pháp tập trung trứng Formol-Ether, sinh thiết tụy	Fenbendazole, 50 mg/kg po q 24 h x 14 d Phòng ngừa gián trong môi trường sống
Filariasis (Bệnh giun chỉ bạch huyết)	Loa loa, Dipetalonema immitis, Onchocerca volvulus, v.v.	Giun trưởng thành sống ký sinh bên ngoài đường tiêu hóa, giun cái thải ấu trùng giun chỉ (microfilariae)	Vòng đời không trực tiếp, vật chủ trung gian là những côn trùng hút máu, ấu trùng giun chỉ ở trong máu ngoại vi và những tổ chức dưới da	Phết máu, quan sát dưới kính hiển vi sẽ phát hiện được ấu trùng giun chỉ phía trên lớp đệm sau khi đem ly tâm máu trong ống hematocrit	Kiểm soát côn trùng Diethylcarbamazine, phác đồ điều trị phụ thuộc vào loài
Bệnh giun tim	Dirofilaria immitis	Giun trưởng thành sống ở tim	Giun tim chó mèo. ấu trùng muỗi lây truyền	Xét nghiệm ELISA, siêu âm, X-quang	Phòng chống muỗi đốt ở vùng lưu hành địa phương Ivermectin, 0.2mg/kg po q 30 d, có thể dùng để phòng ngừa Tiếp tục theo dõi nếu phát hiện giun trưởng thành
Anatrichosomiasis (bệnh giun mũi)	Anatrichosoma cutaneum, Anatrichosoma cynomolgi	Niêm mạc mũi, giun cái di chuyển qua da đẻ trứng	Tiếp xúc trực tiếp	Swab mũi, cạo da tìm trứng	Ivermectin Ngăn chặn tiếp xúc giữa các loài Vệ sinh
Angiostrongylosis	Angiostrongyluscantonensis		Ăn phải ốc sên (vật chủ trung gian)	Kiểm tra mô bệnh học	Chăm sóc hỗ trợ Có thể sử dụng thuốc tẩy giun sán, thuốc kháng viêm Ngăn chặn việc nuốt phải ốc sên
Pterygodermitites nycticebi	Pterygodermitites nycticebi	Giun trưởng thành ở ruột non, tận cùng trước ở lớp dưới niêm mạc	Gián mang ấu trùng, bị calltrichid ăn phải	Phù nổi phân	Kiểm soát côn trùng Tẩy giun định kỳ với fenbendazole hoặc mebendazole Tham khảo công thức
Gongylonema (bệnh giun lưỡi và miệng)	Gongylonema pulchrum	Khoang miệng, lưỡi, cơ	Trực tiếp	Cạo lưỡi, niêm mạc miệng tìm trứng	Ivermectin, 0.3 mg/kg po q 7 d 4 lặp lại; mebendazole, 70 mg/kg po q 24 h x 3 liều
	Gongylonema macrogu- bernaculum	Khoang miệng, lưỡi	Trực tiếp, sóc là vật chủ cuối cùng	Cạo lưỡi, niêm mạc miệng; kiểm tra mô bệnh học	Như trên
Acanthocephalus (bệnh giun đầu gai)	Acanthocephalus sp.	Thường sống tự do trong khoang bụng		Nhìn thấy khi phẫu thuật	Có thể thử sử dụng mebendazol, 100 mg/kg po q 24 h cho vài tuần xen kẽ sau phẫu thuật loại bỏ giun trên callitrichids
Prosthenorchis	Prosthenorchis elegans	Niêm mạc ruột, viêm u hạt, viêm phúc mạc	Gián tiếp, gián, bọ cánh cứng	Dấu hiệu: suy nhược, lồng ruột, sa trực tràng; sinh thiết	Phẫu thuật loại bỏ ký sinh trùng Kiểm soát côn trùng Dùng thuốc tẩy giun sán Chăm sóc hỗ trợ
Hymenolepiasis (bệnh do sán dây)	Hymenolepis nana	Ruột	Tự lây nhiễm trực tiếp từ trứng nở trong ruột hoặc truyền qua bọ chét/bọ chét	Phù nổi phân	Vệ sinh Praziquantel, 15–20 mg/kg po hoặc im, có thể cần nhiều lần dùng thuốc trong khoảng thời gian 10 ngày Có thể truyền lây sang người
Bệnh Hydatid	Echinococcus sp.	U nang ở bụng, mắt, dưới da	Ăn phải phân của động vật họ Chó	Siêu âm, chụp X quang, xác định đầu sán trong dịch hút	Dẫn lưu những nang sán lớn dưới sự hỗ trợ của siêu âm Phẫu thuật loại bỏ Điều trị tiếp theo với praziquantel, 30–40 mg/kg po hoặc sc lặp lại sau 2-3 tuần
Bệnh sán lá đường hô hấp	Dinobdella ferox	Đỉa, đường hô hấp trên	Vật chủ trung gian, ốc sên, con trưởng thành là loài lưỡng tính, ăn phải đỉa	Phù nổi phân, kiểm tra trực quan	Ngăn ngừa tiếp xúc với ốc sên Praziquantel, 40 mg/kg po hoặc im, có thể phải lặp lại
Bệnh sán lá gan	Gastrodiscoideus hominis	Sán lá gan người, ở gan, khoang bụng	Gián tiếp, ăn phải ốc sên	Kiểm tra trực quan	Ngăn ngừa tiếp xúc với ốc sên Praziquantel, 40 mg/kg po hoặc im, lặp lại sau 14 ngày
Schistosomiasis	Schistosoma mansoni, v.v.	Tĩnh mạch mạc treo tràng dưới, tĩnh mạch cửa	Trứng tích tụ trong các mô quanh mạch máu và ruột, thải ra ngoài theo phân. Trứng nở, xâm nhập vào ốc sên, sau đó thoát ra khỏi ốc sên, xuyên qua da linh trưởng và di chuyển đến hệ thống mạch máu	Phù nổi phân, soi tươi phân	Ngăn ngừa tiếp xúc với ốc sên Dùng thuốc tẩy giun sán Có thể truyền lây cho người
Sốt rét	Plasmodium sp.	Máu ngoại vi, tế bào máu, lách	Gián tiếp, giai đoạn hữu tính ở muỗi, giai đoạn vô tính ở người hoặc linh trưởng	Phết máu	Khu vực nuôi chống muỗi Kiểm soát côn trùng Chloroquine, một liều 10 mg/kg po hoặc im, và thêm một liều 5 mg/kg sau 6 h, sau đó thêm một liều 5 mg/kg q24h x 2 ngày Điều trị đồng thời với primaquine, 0.3 mg/kg po q 24 h x 14 d; một liều mefloquine, 25 mg/kg po
Trypanosomiasis (Bệnh Chagas)	Trypanosoma cruzi, v.v.	Máu, tế bào cơ, toàn thân	Truyền bởi côn trùng	Phết máu	Kiểm soát côn trùng Có thể truyền lây cho người
Entamoeba histolytica	Entamoeba histolytica	Niêm mạc: thể tư dưỡng xâm lấn, tạo thành áp xe ở phổi, gan, não Voọc, khỉ colobus và proboscis: tổn thương dạ dày	Ăn phải nang, amip	Soi tươi phân, soi tươi dịch âm đạo	Metronidazole, 17.5–25 mg/kg po q12h x 10 d; paromomycin, 10 mg/kg po q8h x 5–10 d đối với những loài vượn lớn; paromomycin, 12.5–15.0 mg/kg po q12h x 5–10 ngày đối với những loài khác Có thể truyền lây cho người
Balantidium	Balantidium coli	Thường không có triệu chứng, nhưng số lượng lớn trong viêm đại tràng	Ăn phải trực tiếp	Soi tươi phân, soi tươi dịch âm đạo	Doxycycline, 5 mg/kg po q 12 h 1 lần, sau đó là 2.5 mg/kg po q 24 h; diiodohydroxy- quin, 12–16 mg/kg po q 8 h ở con sơ sinh và con non của loài vượn lớn; diiodohydroxy-quin, 20 mg/kg po q 12 h x 21 d cho con trưởng thành, sử dụng cùng với metronidazole; sử dụng diiodohydroxy-quin dùng đơn lẻ, 30–40 mg/kg po q 24 h x 3–21 d ở loài vượn lớn; metroni-dazole, 30–50mg/kg po q12h x 5–10 d; tetracycline ở loài vượn lớn trưởng thành: 500–1000 mg mỗi con vật po q 8 h x 10–14 d Có thể truyền lây sang người
Giardia	Giardia lamblia	Thường không có triệu chứng, tiêu chảy tự khỏi, ruột non/hỗng tràng	Ăn phải trực tiếp	Xét nghiệm phân, nhuộm trichrome, dùng kit ELISA	Ngăn chặn việc nuốt phải phân Metronidazole, 25 mg/kg po q 12 h 10 d; quinacrine, 2 mg/kg po q 8 h 7 d dối với loài vượn lớn (tối đa: 300 mg/d) Có thể truyền lây sang người
Encephalitozoan	Encephalitozoan cuniculi	U hạt nhỏ ở não, thận, phổi, tuyến thượng thận; gây thai chết lưu, sảy thai	Thỏ mang mầm bệnh, khỉ là vật chủ bất thường	Có thể xét nghiệm huyết thanh học, kiểm tra mô bệnh học	Có thể thử sử dụng phương pháp điều trị cho thỏ là oxibendazole, 10 mg/kg po q 24 h trong vòng vài tuần, chưa được kiểm chứng
Toxoplasmosis	Toxoplasma gondii	Tổn thương võng mạc, có các dấu hiệu ở hệ thần kinh trung ương, suy hô hấp	Ăn phải thức ăn bị nhiễm phân mèo, loài gặm nhấm có thể ăn phải  noãn nang	Xét nghiệm huyết thanh học, kiểm tra mô bệnh học	Ngăn ngừa sự tiếp cận của mèo nhà, loài gặm nhấm Có thể thử sử dụng sulfadiazine, 50 mg/kg po q 6 h; kết hợp với pyrimethamine, 2 mg/kg q 24 h x 3 d, sau đó dùng 1 mg/kg q 24 h x 28 d (loài vượn lớn)
Cryptosporidium	Cryptosporidia sp (Fig. 8)	Sống ở niêm mạc ruột gây tiêu chảy	Ăn trực tiếp nang, thường là từ nguồn nước bị ô nhiễm		Ở động vật không bị suy giảm miễn dịch, bệnh thường được coi là tự giới hạn Điều trị: chỉ điều trị hộ lý, có thể thử phương pháp điều trị trên người  (thường không có tác dụng) Có thể truyền lây sang người
Ghẻ ngầm	Sarcoptes scabei	Con trưởng thành sống trên da, gây viêm da và ngứa	Tiếp xúc trực tiếp, có khả năng lây truyền sang loài khác và con người	Cạo da	Ivermectin, 0.2–0.4 mg/kg sc hoặc po với những liều điều trị lặp lạiị Thuốc tắm để làm dịu, hỗ trợ điều trị ngứa, viêm da thứ phát do vi khuẩn Có thể truyền lây sang người
Bệnh Psorergates	Psorergates pitheci	Con trưởng thành sống trên da, gây viêm da, ngứa ở vài vị trí	Tiếp xúc trực tiếp	Cạo da	Ivermectin, 0.2–0.4 mg/kg sc hoặc po với những liều điều trị lặp lại Thuốc tắm để làm dịu, hỗ trợ điều trị ngứa, viêm da thứ phát do vi khuẩn
Mạt đường hô hấp	Pneumonyssoides, Pneumonyssus simicola, Rhinophaga sp	Mò sống ở phổi	Tiếp xúc trực tiếp với dịch mũi	Rửa khí quản, tế bào học dịch tiết, nang dịch trong phổi, chụp X quang phát dấu hiệu hiện bệnh lý ở phổi	Ivermectin, 0.2–0.4 mg/kg sc, lặp lại nếu cần thiết
Bọ chét	Ctenophalides felis, etc.	Viêm da gây ngứa, bọ chét	Từ môi trường và những loài động vật khác	Qua quan sát, nhìn thấy bụi bọ chét	Dùng Fipronil hoặc imidacloprid với liều giống trên mèo Kiểm soát môi trường Bệnh truyền lây từ động vật sang người

  Nguồn: Johnson-Delaney, C. A. (2009). Parasites of captive nonhuman primates. Veterinary Clinics: Exotic Animal Practice, 12(3), 563-581.