Ketosis trên bò sữa

• Giới thiệu chung

Ở nước ta ngành công nghiệp bò sữa đã có những giai đoạn rất phát triển. Nhưng người nuôi vẫn chưa thật sự có nhiều kiến thức về một loại bệnh thầm lặng giết chết những đàn bò sữa mang tên Bệnh ketosis .Chúng ta cùng tìm hiểu về bệnh này ra sao:

Ketosis là bệnh về trao đổi chất phổ biến ở bò sữa cao sản. Ketosis thường xảy ra vài ngày đến vài tuần sau sinh với triệu chứng đường huyết thấp, ketone máu, ketone niệu cao, kém ăn, mệt mỏi, bồn chồn, giảm cân, hơi thở có mùi acetone, táo bón, giảm năng suất sữa và đôi khi có biểu hiện thần kinh khi bệnh nặng.

Bệnh này khá phổ biến trong chăn nuôi bò ở nước ta, nhất là bò sữa trong giai đoạn tiết sữa mạnh hay ở cừu cuối giai đoạn mang thai. Bệnh do tích luỹ nhiều thể ketone trong cơ thể, nếu thể ketone tích luỹ nhiều trong máu thì gọi là ketonemia và tích luỹ nhiều trong nước tiểu thì gọi là ketonuria. Thông thường thể ketone tích luỹ nhiều trong máu thì mới thải ra qua đường nước tiểu.

Thể ketone là một nhóm chất gồm acetone, axit acetoacetic và β- hydroxybutyric, nhóm chất này làm cho pH máu giảm mạnh, khiến cho hồng cầu mất năng lực vận chuyển ôxy và carbonic, dẫn đến rối loạn tất cả các chức năng sống.

Sự hình thành thể ketone trong cơ thể bắt đầu từ các axit béo phân giải từ lipid ở gan. Axit béo bị β ôxy hoá chuyển thành acetyl-CoA, rồi thành acetoacetyl-CoA và từ đây hình thành β-hydrôxyburate và acetone. Β- hydroxybutyrate lại đi vào máu rồi đi theo một quá trình ngược lại là hình thành acetoacetate và acetyl CoA. Acetyl-CoA đi vào chu trình tricarboxylic axit (TCA cycle) để cho ra năng lượng.

Thể ketone là một nguồn năng lượng. Động vật sơ sinh có lượng dự trữ glycogen rất thấp, năng lượng cung cấp cho con vật giai đoạn này chủ yếu lấy từ thể ketone. Trong trường hợp thiếu glucose, não cũng sử dụng năng lượng từ thể ketone. Khi động vật bị đói cơ thể phải phân giải lipid dự trữ để tạo năng lượng qua con đường hình thành thể ketone, thể ketone thường sử dụng không hết tích luỹ lại ở máu và thải qua nước tiểu. Khi bị ketosis con vật thở ra có mùi, đó là mùi acetone.

• Nguyên nhân của bệnh

Nguyên nhân chính của bệnh là do con vật không đủ glucose, hàm lượng glucose máu giảm từ 50 mg/100 ml xuống còn 25-30 mg/100ml.

Glucose máu giảm do glucose được huy động vào việc tổng hợp lactose của sữa. Người ta tính rằng một con bò sữa tiết 20 kg sữa mỗi ngày thì đã đưa vào sữa 1kg glucose để tạo lactose. Cần chú ý rằng ở thời kỳ cạn sữa hay tiết sữa bò khẩu phần rất nghèo các loại đường đơn, đặc biệt là glucose. Khi glucose bị huy động mạnh vào sữa thì gây ra thiếu glucose để tạo năng lượng cho các quá trình chuyển hoá và cho hoạt động của não và thần kinh, lúc này cơ thể lấy năng lượng từ nguồn ketone.

Khi con vật mang thai, glucose trong cơ thể mẹ cũng được huy động cho nhu cầu glucose của thai. Thai có nhu cầu glucose khá cao, mẹ phải ưu tiên giành glucose của mình cho việc duy trì hàm lượng glucose của máu thai ở mức bình thường. Vì thế nếu nguồn glucose cung cấp cho mẹ không đủ thì hàm lượng glucose máu mẹ giảm đáng kể, giảm tới mức không đủ glucose cho mô thần kinh hoạt động và dẫn đến một tình trạng bệnh gọi là huyết nhiễm độc khi mang thai (pregnancy toxaemia) thường gặp ở cừu mang thai cuối kỳ, đặc biệt ở cừu mang nhiều thai (vì thế bệnh còn có tên gọi là bệnh cừu mẹ sinh đôi). Con vật trở nên chậm chạp, mệt mỏi, bỏ ăn và xuất hiện dấu hiệu thần kinh như run rẩy, đầu nghiêng một bên, khi có dấu diệu thần kinh thì tỷ lệ tử vong của cừu lên tới 90%.

Cũng cần biết rằng glucose là nguồn tạo ra oxaloacetate, oxaloacetate là chiếc xe đón nhận acetyl-CoA đi vào chu trình tricarbôxylic acid (chu trình TCA). Không đủ oxaloacetate thì acetyl-CoA sinh ra trong quá trình ôxy hoá mỡ hay sinh ra từ sự lên men thức ăn ở dạ cỏ sẽ không đi vào được chu trình TCA, chúng tích luỹ lại và hình thành aceteoxetate, β-hydrôxybutyrate và acetone.

Ngoài ra, tất cả những nguyên nhân gây mất cân bằng năng lượng ở bò đều có thể làm bò bị ketosis, đó là:

Bò mới đẻ, tính ham ăn còn thấp, lượng thức ăn ăn vào không đáp ứng đủ năng lượng cho nhu cầu tiết sữa. Ở bò sữa, sản lượng sữa đạt cao nhất lúc 4 tuần sau đẻ, nhưng thức ăn thu nhận chỉ đạt cao nhất lúc 7 tuần sau đẻ, như vậy trong giai đoạn tiết sữa mạnh bò dễ bị thiếu năng lượng.

Thức ăn chứa tiền ketone như axit butyric có nhiều trong cỏ họ đậu ủ xanh.

Thức ăn chứa một số chất làm giảm độ ngon, từ đó làm giảm thu nhận như axit butyric, cadaverine, putrescine, tryptamine trong thức ăn ủ xanh.

Khẩu phần giàu xơ, nghèo dinh dưỡng, quá trình lên men propionate bị cản trở. Cần chú ý rằng propionate qua con đường glucogenesis ở gan sẽ hình thành glucose.

• Triệu chứng của bệnh

Dấu hiệu lâm sàng thường rõ rệt trong khoảng thời gian từ 10 giờ đến 3 tuần sau đẻ. Bò mất dần sự ham ăn, sản lượng sữa giảm, giảm trọng, mắt trũng sâu, lười vận động, co bóp dạ cỏ giảm, phân khô và chắc. Mùi acetone thấy trong hơi thở và trong sữa. Bò có dấu hiệu thần kinh bất thường (ketosis dạng thần kinh) như không linh hoạt, bơ phờ, đần độn, hoảng loạn, hay kêu rống, tiết nhiều nước bọt, có khi tấn công người. Phát hiện thấy thể ketone trong nước tiểu, huyết tương và sữa (ketone trong nước tiểu thường gấp 3 lần trong máu).

Có thể phát hiện bệnh bằng cách đo hàm lượng glucose máu, nếu hàm lượng glucose máu dưới 50mg/100ml là có dấu hiệu bệnh. Hoặc đo hàm lượng β – hydroxybutyrate máu, nếu hàm lượng trên 14,4mg/100ml là biểu hiện của bệnh. Trong thực hành sản xuất người ta kiểm tra thể ketone nước tiểu bằng que thử (ketostick). Mức nặng nhẹ của bệnh được đánh giá theo hàm lượng β – hydroxybutyrate trong nước tiểu.

• Phòng và trị bệnh

Loại bỏ tất cả các yếu tố hạn chế thu nhận thức ăn ngay trước và sau đẻ: Không nuôi bò quá béo khi mang thai, nhất là khi sắp đẻ. Khẩu phần cho bò mới đẻ phải chứa những nguyên liệu ngon (ngô ủ xanh chất lượng tốt, khô đỗ tương, bã bia…).

Bổ sung tiền chất của glucose: Glycerin (110g-150g/bò/ngày, trộn vào khẩu phần bò ngay trước và sau khi đẻ) hay propylene glycol (300g/bò trong 20 ngày tính từ ngày thứ 10 trước khi đẻ). Bổ sung niacin (6-12g/ngày) đối với phương thức cho ăn tinh và thô riêng biệt thì có hiệu quả cao.

Tiêm tĩnh mạch: glucose, dextrose 20%, 50%.

Tiêm bắp: Catoforce và dexamethasone, vitamin B12 và vitamin nhóm B.

Bổ sung trong khẩu phần hàng ngày của Bò Sữa 200 – 300 gram Stearolac hoặc linpro (Muối axit béo mạch dài) – cung cấp năng lượng và bổ sung can xi cho bò sữa.

Hướng dẫn sử dụng máy test Ketonsis:

Cách lấy mẫu máu trên bò sữa

1. Lấy mẫu máu: nên lấy mẫu máu vị trí giữa khấu đuôi thứ nhất và khấu đuôi thứ 1-2 của bò
2. Khởi động máy test eBketone
3. Gắn que test vào máy test
4. Nhỏ giọt máu vào điểm mũi tên đầu que test
5. Đọc kết quả test ketone: đọc kết quả hiển thị trên màn hình
   • Chỉ số <1.1 là bình thường
   • Từ 1.1 – 2.9 cận lâm sàn, nếu kéo dài sẽ gây u nang buồn trứng.
   • Từ >=3.0 trở lên là bị ketosis nặng. Bò ăn kém, bồn chồn, hạ đường huyết, giảm lượng sữa, ngu cơ dễ gây tình trạng lệch dạ múi khế, axit dạ cỏ…